آموزش تار؛ هرآنچه باید قبل از شروع بدانید
آنچه می خوانید
آموزش تار به‌عنوان یکی از مهمترین سازهای موسیقی دستگاهی یا همان موسیقی سنتی ایران، مستلزم آشنایی با وجوه مختلف آن است. این وجوه، شامل شناخت فیزیک ساز، پیشینه و رنگ صوتی ساز است. همچنین، آشنایی با اساتید و آثار شاخصی که برای تار ساخته و اجرا شده است، میتواند پیشرفت هنرجوی تار را سرعت ببخشد.
وظیفه یک آموزشگاه موسیقی نیز این است که در کنار آموزش موسیقی به‌صورت تکنیکی، زمینه آشنایی هنرجو با دیگر جنبه‌های ساز را نیز فراهم کند. در این مقاله ساز تار را به صورت اجمالی معرفی خواهیم کرد. درصورتیکه قصد شروع آموزش تار را دارید، مطالعه این مقاله شناخت بهتری از این ساز به شما ارائه خواهد کرد.
معرفی ساز تار
اولین مرحله در آموزش تار ، آشنایی با فیزیک این ساز است. ساز تار یک ساز زهی-مضرابی است. به این معنی که صدای آن با برخورد قطعه فلزی کوچکی به نام مضراب که در دستان نوازنده قرار میگیرد با سیم‌ها به‌وجود می‌آید. بدنه ساز تار از قسمت‌های زیر تشکیل شده است.
- کاسه
- نقاره (کاسه کوچکتر)
- دسته
- سرپنجه
- پوست
- پرده‌ها
- سیم‌ها
- خرک
- سیم‌گیر
- شیطانک
- گوشی‌ها
هرکدام از این قسمت‌ها نقشی در تولید صدا در این ساز دارند که در روند آموزش تار به هنرجو شرح داده می‌شوند.
مانند هر ساز دیگری، تار نیز برای تولید صدا به یک جعبه صدا نیاز دارد. جعبه صدای تار از دو قطعه جدا ولی پیوسته به نام‌های کاسه و نقاره تشکیل شده است. روی این دو، پوستی از جنس معده حیوانات اهلی کشیده شده و روی پوست نیز خرک، سوار میشود. از روی خرک سیم‌های ساز عبور کرده و در طول دسته ساز کشیده می‌شوند. سیم‌های تار پس از عبور از روی خرک در پشت ساز و در قسمت سیم‌گیر محکم شده و طرف دیگر آنها بالای دسته و پس از عبور از شیطانک به دور گوشی‌هایی که در سرپنجه جمع شده‌اند، پیچیده می‌شوند.
تار، سه جفت و در مجموع، شش سیم دارد. در طول دسته ساز نیز پرده‌هایی که نماینده نت‌های مختلف موسیقی هستند، قرار دارند. تعداد این پرده‌ها ۲۸ و در شیوه پرده‌بندی سنتی‌تر، ۲۵ عدد است.
بدست گیری ساز تار
یکی از مهمترین مراحل آموزش موسیقی که در واقع خشت اول آن است، نحوه به‌دستگیری درست ساز است. درصورتیکه هنرجو این مرحله را به‌خوبی بیاموزد، سرعت او در مراحل بعدی نیز بیشتر خواهد بود. درصورت عدم توجه به این موضوع، آسیب‌های شایع جسمانی مانند درد در نواحی مختلف بدن، آسیبدیدگی انگشتان به‌مرورزمان و آرتروز حتمی خواهد بود.
در آموزش تار نیز هنرجو ابتدا باید بیاموزد که چطور ساز را با بدنش هماهنگ کند. برای افراد راست‌دست جعبه صدای تار از قسمت نقاره روی ران پای راست، گذاشته میشود؛ به‌طوریکه قسمت پشتی که کاسه است، آزاد خواهد بود. مضراب، به‌شکل خاصی در دست راست قرارگرفته و بر بالای جعبه صدا جایی بین کاسه و نقاره، فرود می‌آید. دست چپ نیز به شیوه اصولی روی دسته ساز قرار میگیرد. وظیفه انگشتان دست چپ، گرفتن پرده‌ها و درنتیجه زیر و بم کردن صدای ساز است.
این اصول، کلی هستند و طبق آناتومی بدن هر فرد میتوانند، جزئیات متفاوتی داشته باشند. مهم این است که ضمن نوازندگی درست و اصولی، همواره پشت ساز تار راحت باشیم و بدنمان هیچگونه انقباضی نداشته باشد. بهتر است، آموزشگاه موسیقی ، ورک شاپ‌ها و کارگاه‌هایی را نیز علاوهبر کلاس‌های معمول آموزش موسیقی به این منظور برگزار کند.
پیشینه ساز تار
دانستن تاریخچه هر سازی میتواند علاقهمندی هنرجو را به آن ساز افزایش دهد. ساز تار یکی از سازهای نسبتا جدید موسیقی دستگاهی ایران است. بااینحال، طبق آخرین پژوهش‌ها قدمت آن تا دوران صفویه نیز میرسد. این ساز در دوران قاجار، توسط استادان بهنام آن زمان که همگی از خاندان فراهانی در دربار بودند، به شهرت و تکامل رسید.
در طول حدود ۱۵۰ سال اخیر، تار در کنار سه‌تار و سنتور از اصلیترین سازهای موسیقی ایران بوده است. ردیف موسیقی ایرانی نیز ابتدا برای این سازها تدوین شده و سپس به بقیه سازها انتقال یافته است.
لازم به ذکر است که در کشور آذربایجان و استان‌های همجوار آن در ایران، ساز تار با تغییراتی در ظاهر و نحوه به‌دستگیری آن متداول است.
رنگ صوتی ساز تار
حتما پیش از شروع آموزش تار صدای این ساز را شنیده‌اید حتی اگر نام آن ندانسته باشید. ساز تار در دستان نوازندگان مختلف، صداهای مختلفی دارد. بااینحال میتوان گفت که صدای این ساز به‌ویژه در جفت‌سیم اول (سفید یا فولادی) بسیار تغزلی و دلنشین است. سیم‌های میانی (زرد) صدایی گرم و محزون دارند و درنهایت از جفت‌سیم آخر، صدایی بم و گرفته همراه با کمی زنگ، شنیده میشود.
هرچه ساز توسط استادی ماهرتر ساخته‌شده و در دستان نوازندهای چیره‌دست و بااحساس‌تر قرار بگیرد، صدای بهتری از آن شنیده خواهد شد.
اساتید آثار شاخص ساز تار
در روند آموزش موسیقی در کنار تربیت دست‌وپنجه باید به تربیت گوش نیز پرداخت. درصورتیکه قصد شروع آموزش تار را دارید، باید با اساتید معروف این ساز آشنایی داشته باشید. از نوازندگان معروف معاصر این ساز میتوان به اساتید زیر اشاره کرد.
- غلامحسین درویش ملقب به درویشخان
- مرتضی نیداوود
- علینقی وزیری
- علی‌اکبر شهنازی
- جلیل شهناز
- فرهنگ شریف
- هوشنگ ظریف
- محمدرضا لطفی
- حسین علیزاده
- داریوش طلایی
- حمید متبسم
هرکدام از این اساتید، آثار متفاوتی برای این ساز خلق کرده‌‍اند. به‌طورمثال، میتوان به قطعات بندباز و دخترک ژولیده از استاد وزیری، بداهه‌پردازی‌های فوق‌العاده استاد شهناز و شصت قطعه برای تار، اثر استاد علیزاده اشاره کرد که در شش کتاب، منتشر شده‌اند.
مروری کوتاه بر پیش نیازهای آموزش تار
پیش از مراجعه به یک آموزشگاه موسیقی و ثبت‌نام در یک کلاس آموزش موسیقی بهتر است کمی با ساز موردعلاقه‌مان، آشنا شویم. منابع بیشماری که با یک جستجو در اینترنت میتوان به آنها دسترسی داشت، روند تصمیمگیری ما برای شروع آموزش موسیقی را تسریع خواهند کرد.
پیش از شروع آموزش تار بهتر است بدانیم که این ساز یکی از اصلیترین سازهای موسیقی سنتی ایران است. مکانیسم تولید صدا در آن به‌صورت زهی-مضرابی بوده و حالت صدای آن از دلنشین و تغزلی تا محزون و نسبتا خشن در سیم‌های مختلف، تغییر میکند. همچنین، آثار شاخصی نیز برای آن ساخته شده است که هنرجوی آموزش تار با گوش سپردن به آنها باید سلیقه شنیداریاش را نیز تقویت کند.
