ناگفته هایی از طرح جابر در مدارس ابتدایی
آنچه می خوانید
یکی از کارهای جدیدی که در سال‌های اخیر در آموزش و پرورش ایران در حال انجام جدی است، برنامه‌ریزی و فعالیت در جهت تشویق دانش‌آموزان به پژوهش است که این کار، گام و راهی به‌سوی تولید علم ﻭاندیشه علمی است. از جمله طرح‌های دانش‌آموز پژوهنده که آموزش و پرورش ایران در سال‌های اخیر در این زمینه پیشنهاد و انجام داده است، طرح جابر است. این طرح در دورۀ ابتدایی و با هدف غنای فرایند یاددهی – یادگیری ﻭ تقویت بنیه علمی دانش‌آموزان، ظهور و با هدف افزایش توانمندیهای آنان از طریق رشد شخصیت عاطفی و روانی، و به‌خصوص ارتقای دانش، مهارت و نگرش دانش‌آموزان در زمینه پژوهش برگزار می‌شود.
طرح جابر و یادگیری مبتنی بر پژوهش
همانطور که می دانیم ، یادگیری مبتنی بر پژوهش مهارت‌های علمی دانش‌آموزان را توسعه می‌دهد و منجر به ایجاد نگرش مثبت به دورۀ تحصیلی می‌شود .در برنامه درسی فعالیت‌محور دانش‌آموزان از طریق یادگیری به‌وسیله عمل، فعالیت‌هایی را با مشارکت معلم انجام می‌دهند . در این روش فعالیتی مبتنی بر کار پروژه‌ای صورت می‌گیرد که جزء تفکیک‌ناپذیری از فعالیت‌هایی است که در برنامه درسی گنجانیده شده است .
روحیه پژوهشی و توانایی های درونی پایدار
طرح جابر برخلاف جشنواره‌های مشابه اقدام پژوهی که هدف از برگزاری آن ایجاد یک مسابقه علمی پژوهشی جدید بوده، با هدف انجام پروژۀ علمی توسط دانش‌آموزان برگزار شده و تمامی افراد شرکت‌کننده در آن برنده محسوب می‌شوند . در واقع، با اجرای این طرح انتظار می‌رود که روحیه پژوهشی که عبارت است از مجموعه‌ای از ویژگی‌های عاطفی متمایز درون‌فردی که فرد را به سمت موقعیت‌های چالش‌برانگیز سوق می‌دهد و تا زمان کشف حقیقت به شیوه‌ای علمی و با استفاده از توانایی‌های درونی پایدار نگه می‌دارد، رشد یابد .
طرح جابر در قالب یک جشنوارۀ رقابتی سالم و هیجان‌انگیز علمی بین دانش‌آموزان دورۀ ابتدایی است که طی آن پروژه‌های علمی در قالب نمایشگاه‌های علمی ارائه و داوری می‌شود. این نمایشگاه‌ها در سطوح منطقه‌ای، استانی و کشوری برگزار می‌شود. این جشنواره در سال ١٣٨٩ آغاز و با تهیه هزاران پروژۀ علمی توسط دانش‌آموزان دورۀ ابتدایی، زمینه و بستر مناسبی را برای ترویج و تعمیق فرهنگ پژوهش و مهارت‌آموزی در دانش‌آموزان فراهم کرده است. طرح جابر بستری است برای تعامل و ارتباط دوسویه معلمان و دانش‌آموزان با گروه‌های آموزشی در طول سال تحصیلی تا از رهگذر این تعامل فرصت انتقال پیام برای هر دو طرف ایجاد شود و به‌تدریج رویکرد برقراری ارتباط با گروه‌های آموزشی به‌عنوان مرجعی تأثیرگذار در کیفیت‌بخشی به آموزش در بین معلم و دانش‌آموزان به یک فرهنگ مبدل شود.
ماهیت هیجانی پروژه ی علمی طرح جابر
پروژه ی علمی طرح جابر به علت ماهیت هیجانی و اکتشافی خود، میل به یادگیری را در دانش‌آموز تقویت می‌کند و به علت ماهیت فرایندی خود راه و روش یادگیری را نیز به او می‌آموزد؛ بنابراین، می‌تواند ابزاری بسیار قوی در خدمت تعلیم و تربیت به معنای واقعی باشد طرح جابر زمینه تحقق اهداف دورۀ ابتدایی را در زمینه اهداف علمی، آموزشی، اجتماعی و اهداف زیستی فراهم کرده است . توجه به کارهای پژوهشی به روش علمی در دوران کودکی پیامدهای مثبتی دارد که تقویت روحیه کنجکاوی و کاوشگری کودکان از جمله آن‌هاست. آموختن و چگونه اندیشیدن و درست فکرکردن از دیگر پیامدهای ارزشمند کارهای پژوهشی کودکان و نوجوانان است
چالش ها و موانع موجود
بر اساس یافته‌های پژوهشی در درس پژوهی معلمان ، چالش‌هایی در اجرای طرح جابر از دیدگاه معلمان وجود دارد. فرهنگ نظام‌های آموزشی همواره به‌عنوان یکی از عوامل اثرگذار بر نحوۀ عملکرد عناصر آموزشی است. همانطور که در این پژوهش مشخص شد، در فرهنگ آموزشی ایران معلم نقش غالبی دارد. یافته این پژوهش در زمینه غالب‌بودن معلم‌محوری در آموزش، با پژوهش عطاران و همکاران همخوانی دارد .آن‌ها نیز در پژوهش خود نشان دادند فرهنگ یادگیری در ایران، غالبا معلم‌محور است تا یادگیرنده‌محور.
یکی از مقتضیات اجرایی‌شدن طرح جابر تغییر از رویکرد معلم‌محوری به رویکرد تسهیلگری معلم در آموزش است. معلمان در جریان پژوهش همکار یادگیرندگان به‌حساب می‌آیند. این امر می‌تواند به فراهم‌آمدن تسهیلاتی برای ایجاد جامعه یادگیرندۀ علمی کمک کند . طرح جابر نیازمند تغییر رویکرد و فرهنگ غالب معلم‌محوری به سمت یادگیرنده‌محوری است. معلم به‌مثابه تسهیل‌گر در فرایند پژوهش تنها نقش راهنمای عمل را دارد و مسئولیت اصلی انجام طرح بر عهده دانش‌آموزان است. یکی دیگر از ویژگی‌های فرهنگ آموزشی مبتنی بر یافته‌های این پژوهش وابستگی دانش‌آموزان به معلم است.
مدارس باید توانایی تفکر منطقی و خلاق دانش‌آموزان را پرورش دهند. دانش‌آموزان باید بیاموزند که معمار آموزش و پرورش خود باشند. متأسفانه نظام‌های آموزشی با روش‌های سنتی و محدود خود، دانش‌آموزان را از لذت اندیشیدن و کاوشگری و خلاقیت محروم می‌کند و به‌جای پرورش اندیشه و خلاقیت، مشتی از حقایق و مفاهیم علمی را در ذهن آنان ذخیره می‌کنند.
بنابراین، در این شیوۀ معلم می‌تواند ضمن ایجاد موقعیت مسئله، منابع لازم را در اختیار آنان قرار دهد و در ضمن برای کمک به شاگردان مبتدی و تسهیل فعالیت‌های آنان به بحث پیرامون موقعیت مسئله‌دار بپردازد دانش معلم نیز در اجرایی‌شدن صحیح طرح جابر مؤثر است. بر اساس یافته‌های پژوهش معلمان آمادگی و آگاهی لازم را درمورد نحوۀ اجرای طرح ندارند.نکته حائز اهمیت این است که دانش‌آموزان فاقد مهارت‌های کار در گروه هستند و طرح جابر از جمله طرح‌هایی است که روحیه همکاری را می‌طلبد. از سویی، تأکید بر نقش‌آفرینی دانش‌آموزان در طرح نیز یکی دیگر از یافته‌های این پژوهش است. نوع و موضوع پروژۀ علمی را باید متناسب با سن و پایه تحصیلی دانش‌آموز انتخاب کنند و از انتخاب پروژه‌هایی که از توان دانش‌آموز خارج است به‌شدت بپرهیزند، چرا که یک انتخاب بد، نه‌تنها دستیابی به اهداف بلند جشنوارۀ جابربن‌حیان را غیر ممکن می‌کند؛ بلکه موجبات آسیب و دل‌زدگی دانش‌آموز را از این فعالیت لذت‌بخش علمی فراهم می‌آورد و این طرح را علی‌رغم اهمیت فراوانش در پرورش دانش‌آموزانی پژوهنده، از رسیدن به اهداف خویش بازمی‌دارد .
حمایت و همراهی والدین در مراحل مختلف
طرح جابر از جمله فعالیت‌هایی است که نیازمند حمایت و همراهی والدین با دانش‌آموزان در مراحل مختلف اجرا است. لزوم آموزش والدین و آگاه‌کردن آنان از اهداف طرح می‌تواند در دستیابی به طرح کمک بیشتری داشته باشد. در فرایند طرح جابر بیشتر والدین درگیر هستند و دانش‌آموزان مسئولیت کمتری را به دوش می‌کشند. درحالی‌که در رویکرد پژوهش‌محور دانش‌آموزان باید برای ایجاد تغییر در خود مسئولیت بیشتری در یادگیری خود احساس کنند. این مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان را از سؤالات اساسی به کنجکاوی در یافتن پاسخ مسئله سوق می‌دهد .
نبود امکانات کافی برای اجرای طرح جابر نیز یکی از چالش‌های اجرایی‌شدن طرح جابر بوده است. برای انجام‌دادن پژوهش در اختیار داشتن فضای مناسب برای انجام‌دادن فعالیت‌های پژوهشی در کلاس و مدرسه، در اختیارداشتن امکانات مناسب اعم از آزمایشگاه، کارگاه، کتابخانه و اینترنت ضروری است در نهایت پیشنهاد می‌شود بر تغییر فرهنگ آموزشی جهت بهره‌گیری از رویکردهای پژوهش‌محور مانند جابر تأکید شود. بهبود دیدگاه معلمان و ارائه مجموعه آموزش‌هایی برای آمادگی معلمان و تغییر دیدگاه والدین می‌تواند طرح جابر را به اهداف واقعی‌اش نزدیک کند. همچنین، نظام آموزشی با تدارک امکانات مورد نیاز برای حمایت از چنین طرح‌هایی می‌تواند گام مؤثری در موفقیت طرح‌های نوظهور در نظام آموزشی داشته باشد.
منبع : بانک فایل پژوهشی معلمان
